Bafra’daki (Samsun) Yer Adlarında Balkan Göçlerinin Etkisi Üzerine Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme

Samsun’un Bafra ilçesinin köy adları ile Balkanlardaki Türk yerleşim yerlerinin adlarının benzerliği çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Bu çalışmayla, Balkan Savaşları sonrası Bafra ve köylerine göç eden Türk nüfusunun yerleştirildikleri yerlerin isimlerine olan etkileri ve bu isimler ile göç ettikleri yerleşim yerlerinin isimleri arasında benzerliğin saptanması amaçlanmaktadır. Bafra’daki köy adlarını oluşturan sözcüklerin kökenleri incelendiğinde ortaya çıkacak olan sonuç, yöreye yerleşen Türkmen kitlelerinin, anayurttan göçle, bu yeni coğrafyaya getirdikleri kültür öğelerini yansıtmaktaki yeterlilikleri hakkında ciddi fikirler verecektir. “Yazdığım dağlar, çöller, dereler, sular, göller İslâm Türklerin ellerinde bulunanlardır. Çünkü dillerde dolasan bunlardır. Bunları tanınmış oldukları için yazdım; tanınmamış olanların birçoklarını bıraktım. Müslüman olmayan Türk illerinden birtakımını dahi yazdım; gerisini yazmadım; çünkü onları yazmakta bir fayda yoktu.

Türk diline sonradan girmiş olan kelimeleri yazmadım; erkek ve kadın adları da yazılmadı. Bunlardan ancak doğru bilinmesi için çok kullanılan, herkes tarafından tanınan adlar yazıldı.” (Divan-ı Lügat-i’t Türk)” Bir ulusun yaşayış biçimi, inançları, gelenekleri, dünya görüşü, çeşitli nitelikleri ve hatta tarih boyunca bu toplumda meydana gelen çeşitli olaylar hakkında hiçbir bilgimiz olmasa, yalnızca dilbilim incelemeleriyle, bu dilin söz varlığının, söz hazinesinin derinliğine inerek bütün bu konularda çok değerli bilgiler ve güvenilir ipuçları elde edinebiliriz.” (Aksan, 2009:65) “Bir ülkedeki coğrafya isimlerinin, o ülkede yaşayan halkın milliyetini tayin hususunda ne kadar sağlam bir delil olduğu da malumdur.” (Atsız, 1997:52). Türkler tarih boyunca yaşadıkları çevreye kendi kültürlerini yansıtan isimler vermişlerdir. Bu isim verme geleneği o yerin Türkleştirilmesi için bir ön çalışma olarak da görülmüştür. Bafra’da 108 köy bulunmaktadır.¹ “108 köyün adı üzerinde yapılan sınıflandırmaya göre, Bafra köylerinin adlarının %77.7’sinin Türkçe, %9.2’sinin Arapça ve Farsça başta olmak üzere Doğu uygarlıklarının dillerinden gelme sözcükler olduğu görülür. Söz konusu köylerin %13.1’inin adı ise Türkçe ve yabancı kökenli sözcüklerin birleşmesiyle oluşmuş karma sözcüklerdir. “(Uyar, 2010;25). Mevcut köy isimleri incelenirken göze çarpan bir husus da Balkanlardan Anadolu’ya göç eden Türk nüfusunun yerleştirildikleri köy isimleriyle Balkanlardaki topraklardaki köy isimlerinin birbirine benzer olmasıdır.  Bugünkü Bulgaristan’ın Filibe şehrindeki Doğanca ismi ile Bafra’nın Doğanca Beldesinin ismi gibi birçok örnek karşımıza çıkmaktadır. İlerleyen kısımda vereceğimiz örneklerle de netleştireceğimiz bu öngörüler, Anadolu’ya göç eden Türklerin eski yaşadıkları yer adlarının isimlerini yerleştirildikleri yerlere verdikleri fikrini destekleyecektir.

Yalnız dil tarihi bakımından değil, umumiyetle tarih ve bilhassa yerleşme tarihi (siedlungsgeschichte) bakımından çok büyük kıymeti haiz olan yer adlarına ait araştırmalar, bizde henüz çok iptidai bir durumda bulunuyor. Halbuki bunların methodique bir şekilde araştırılması, Türk dilinin zengin varlığını ortaya çıkaracağı gibi, muhtelif Türk boylarının yerleşme tarihini de aydınlatacaktır (Eren, 1952, s. 39).

Yer adlarını köken bakımından 2 büyük gruba ayırabiliriz: 1.Türk kökünden gelen adlar. 2. Yabancı dillerden alınmış olanlar (Eren, 2018, s. 14). 

a)     Türklerin Yer Adlarını Verme Eğilimleri

Türklerin yerleştikleri yerlere ad verme eğilimleri (Aksan, 2009, s. 107-108) tarafından şu şekilde

saptanmıştır:

1.Yerleşim yerine ve çevresine ilişkin özelliklerin belirtilmesi:

a.Yerin yapısına, konumuna ilişkin adlar verme

b.Yerin çevresinin renk özelliklerini belirten adlar verme

c.Yerin bir başka yere göre durumunu, konumunu belirleyen adlar verme . Yerin ve çevrenin hayvanlarını belirleyen adlar verme

e.Yerin ve çevrenin yapılarına ilişkin adlar verme f.Çevredeki akarsuları belirleyen adlar verme 2.Yerleşim yerine kişiyle, bireyle ilgili ad verme

a.Yerleşim yerine o yerle ilgisi bulunan bir kişinin adını ya da sanını verme b.Dinle ilgili adlar verme ‘’

Aksan’ın bu tespitinden yola çıkacak olursak bu sınıflandırmaya şartlara göre farklı yorumlama ya da ekleme yapabiliriz. Yukarıda saptanan maddelere ilave olarak “göç edilen yerin isminin verilmesi” maddesi de eklenebilir. Göç ettiklerinde o bölgede yoğunluk oluşturuyorlarsa o bölge “….lılar / liler” şeklinde adlandırılabilir. “Gerzeliler Köyü” yukarıda belirttiğimiz maddeyi destekler niteliktedir. Köy halkı Sinop’un Gerze ilçesinden göç ettiği için köye bu isim verilmiştir. Çalışmamızın temelini teşkil eden sorunun çözümü de bu madde vasıtasıyla açıklığa kavuşabilmektedir. Balkanlardan göç eden Türkler yerleştikleri köylere geldikleri yerlerin adlarını verme gayreti içerisinde bulunmuşlardır. Geldikleri dönemde Bafra’daki köy adlarına baktığımızda birçoğunun Ermeni ve Rum köy isimleri olduğunu görmekteyiz. Bu isimlerin değiştirilmesiyle de bölgenin Türkleştirilmesi düşüncesi hâkim kılınmıştır.

b)     Balkanlardaki Türk Nüfusu

“Türk tarihinin en büyük devletlerinden biri olan Osmanlı Devleti, Balkanlarda da varlık göstermiş Avrupa içlerine kadar yayılmıştır. Ancak Balkanlardaki Türk varlığı Osmanlı’dan önce de görülmektedir.

Türklerin Balkanlara yerleşmeleri VI. yüzyıldan itibaren gerçekleşmiştir. Kuzey Karadeniz steplerinden gelen çeşitli Türk kavimleri bu coğrafyaya gelip yerleşmişler fakat bunlar Bizans’ın dinî baskısı ve yerli Slav unsurlarla karışmaları sonucu kimliklerini kaybetmişlerdir.” (Doğru, 2002, s.165) “Bölgeye “Anadolu’dan İlk Türk nüfus nakli Osmanlılar döneminden önceye rastlamaktadır. Nitekim Karadeniz’in kuzeyinden gelen Uz, Peçenek, Kumanlar dışında, Bizanslılar tarafından Anadolu’dan Konya civarından Konyarlar, Selanik, Teselya ve civar bölgelere iskân edilmişlerdi.” (Halaçoğlu, 2011, s.  10) Osmanlı döneminde ise iskân politikası gereği Balkan topraklarına Türk göçü gerçekleştirilmiştir. 19. yüzyıla gelindiğinde Balkanlarda toprak kaybetmeye başlayan Osmanlı Devleti, 1912 yılında gerçekleşen I. Balkan Savaşında kendisine bağlıyken bağımsızlığını ilan eden Balkan devletlerine karşı savaşmıştır. Bu savaşlar neticesinde toprak kayıplarıyla birlikte Balkanlardaki  varlığını da kaybetmiştir. Bu savaşların sonuçlarına baktığımızda doğurduğu en büyük sıkıntılardan birinin Anadolu’ya olan göç olduğunu görmekteyiz. Sanayi devrimi sonrası ekonomisi çökmeye başlayan Osmanlı Devleti Balkanlardan gelen göçlerle birlikte ekonomik sıkıntılara karşı da çare geliştirememiştir. Anadolu’ya göç eden nüfusun iskân edilmesi, toprak verilmesi, iş alanlarının açılması gibi ihtiyaçları karşılayamamıştır. Balkanlarda Türklere karşı yapılan kıyımlar Anadolu’ya göçün de en önemli sebeplerindendir.

c)      Göç Eden Nüfusun İskânı

Balkanlardan Anadolu’ya olan göçleri iki ana başlık altında toplamamız mümkündür; birincisi 1913 (Balkan Savaşları) sonrası meydana gelen göçler ve ikincisi de 1924 sonrası gerçekleşen göçler olarak sınıflandırabiliriz. Dönemin şartlarına göz atıldığında göç edenler geçici iskan bölgelerinde konaklatılmış ve daha sonrasında da farklı yerlere göç edilmiştir. “1913 sonrasında Bafra’ya göç eden nüfusun büyük çoğunluğunu Müslüman Arnavutlar oluşturmaktaydı. Arnavutluk göçmenlerinin yerleştirildikleri yerlerde sorun çıkarmaları hasebiyle yerleştirilirken özen gösterilmiş ve uyum sağlayacakları bölgelere göç ettirilmişlerdir.” (Arslan, 2008, s.  92). Bu dönemde Arnavutluk göçmenlerinin Bafra’da yerleştirildikleri Balıklar Köyü bu duruma örnek olarak gösterilebilir.

“1924 sonrası gerçekleştirilen göçlerde ise Samsun’a gelen göçmenler iki gruba ayrılmaktaydı: Birincisi, mübadeleye tabi olmayan yerlerden gelenlerdi. İkinci grup ise mübadeleye tabi olan yerlerden gelenlerdi. “(İpek, 2000;50). Yerleştirmede mübadeleye tabi olanlara öncelik verilmiş, tabi olmayanlara ise maddi güçleri dahilinde destek sağlanmaya çalışılmıştır. “Sırp ve Arnavut pasaportu ile gelenler kabul edilmiyorlardı. Özellikle Batı Trakya ve Bulgaristan’dan göçmen kabul edilmiyordu.”(İpek, 2000, s. 50).

İskan konusunda karşılaşılan sorunları;

1. 1. Barınma

1. 1. İaşe

1. 1. Sağlık

1. 1. Arazi

gibi başlıklarda toplanılabilir. ² Bu sorunların çözümünde ekonomik yetersizlikler ve uyum problemleri ile de karşı karşıya gelinmiştir. “Bafra Kazası dahilinde Ekim 1924 tarihinde 7.797 göçmen bulunmaktaydı.”( S. K. H. A. s.45).

Bafra Kazası Dahilinde Mübadillerin İskân Edildiği Yerleşmeler: (İpek, 2000, s.  87-88-89-90).

 ² Bu maddeler Nedim İpek’in Mübadele ve Samsun isimli kitabında yer alan ilgili konudan derlenmiştir.

d)     Gayr- i Mübadillerin Bafra’da İskân Edildiği Yerler:

Yukarda da zikredilen yerleşim yerleri Bafra’ya göç eden göçmenlerin yerleştirildikleri yerlerdir. Bunlar haricinde de kayıt dışı yerleşmeler ya da yerleşim yerleri arasında kayıt dışı değişmeler meydana gelmiş olabilir. “Bu köy isimlerinin çalışma amacımız doğrultusunda göçmenlerin göç ettiği yerleşim yerleri isimleriyle benzerlikleri var mıdır?” sorusuna cevap ararken Balkanlardaki Türk köylerine bakmamız yeterli olacaktır.

1)Bulgaristan Türbe Köyü  (Kapiste): Eskicuma ilinin Osman-pazarı (Omurtag) ilçesine bağlı Türk köyü; n. 295 (1970), tümüyle Türk’tür. 1946’da nüfusu 504’e dek yükselmişti. Anayurda göçler yüzünden azaldı. 1934’te adı Bulgarcaya çevrildi. Yerli halk ağzında köyün adı Tülbe olmuştur (Acaroğlu, 1988, s. 357).

 2)Bulgaristan Derbent (Debır): Filibe ilinin Hacı İlyas ya da Hacı Eles (Borisovgrad) ilçesine bağlı köy. İlçe merkezinin günay doğusunda kurulmuştur. İstanbul şosesi buradan geçer. Tahıl, tütün, pamuk yetişir. Daha önce Yenimahalle, Dervent adlarını taşıyordu. 1906 yılında adı Bulgarcaya çevrildi (Acaroğlu, 1988, s. 135).

Bulgaristan Gökçesu (Sinya-voda): Hezargrad (Razgrad) iline bağlı Türk köyü, tümüyle Türk olup tarımla uğraşır. Belediyesi vardır, 1934 yılında adı aynen Bulgarcaya çevrilmiştir (Acaroğlu, 1988, s. 168).

3)Bulgaristan Doğanca (Çalıkovi): Filibe (Plovdiv) iline bağlı Türk köyü; tümüyle Türk’tür. 1934 yılında adı Bulgarcaya çevrilmiştir (Acaroğlu, 1988, s. 143).

Doğanca (Sokolovo): Burgaz iline bağlı Türk köyü; tümüyle Türk’tür. 1934 yılında adı aynen Bulgarcaya çevrilmiştir (Acaroğlu, 1988, s. 143).

4)Bulgaristan Çelikler (Çilik): Kırca-Ali (Kırcali) iline bağlı Türk köyü. Tümüyle Türk’tür. 1934 yılında adı -güya- Bulgarcaya çevrildi (Acaroğlu, 1988, s. 117).

 5)Bulgaristan Köseli (Golo-Bradovo): Eski Zağra ilinin Çırpan ilçesine bağlı Türk köyü. N. 1.537 (1934). Karacadağ (Sırnena gora) etekelrinde kurulmuştur. İlçe merkezinin kuzeybatısına düşer. Her hafta büyük pazarı vardır. 1906 yılında adı aynen Bulgarcaya çevrilmiştir (Acaroğlu, 1988, s. 261).

 6)Bulgaristan Hıdrezli (Tırniçene): Eski Zağara (Stara Zagora) iline bağlı Türk köyü. Belediyesi vardır (Acaroğlu, 1988, s. 186).

7)Bulgaristan Çatal Tepe (Elhovo): Eski Zağara (Stara Zagora) iline bağlı Türk köyü, çoğunluğu Türk’tür. Belediyesi vardır (Acaroğlu, 1988, s. 114).

 8 )    Bulgaristan Ak Alan (Belopolyane): Kırca-Ali (Kırcali) iline bağlı bir Türk köyüdür. Tümüyle Türk’tür. 1934 yılında adı aynen Bulgarcaya çevrilmiştir (Acaroğlu, 1988, s. 57).

9)Bulgaristan Adaköy (Potoçnik): Kırca-Ali ilinin Koşukavak (Krumovgrad) ilçesine bağlı Türk köyü. Belediyesi vardır, tütün yetiştirir. 1934 yılında adı Bulgarcaya çevrildi. Son yıllarda bir kez daha değiştirilerek Ostrovets yapıldı (Acaroğlu, 1988, s. 53).

Bunların yanında Sürmeli Köyü 1924 yılından sonra gelen göçmenlerin yerleştirilmesiyle oluşturulmuş bir köydür. Yukarıda zikredilen yerleşim adları, Bafra köylerinin adlarıyla benzerdir.

Sonuç

Yukarıda da belirtildiği gibi göçmenlerin geldikleri yerlerin kültürlerini getirmeleri yanında o yerleşim yerlerinin isimlerini de getirmeleri ya da burada benzer köylere yerleşmeleri kaybedilen yuvalarının, köylerinin yasını tutmaları olarak da algılanabilir. Bafra kapsamında değerlendirdiğimizde Ermenice ve Rumca olan yerleşim adlarının Türkçeleşmesi açısından ve Bafra nüfus yapısında Türk nüfusunun artmasında önemli rol oynamıştır. Balkan Savaşları sonucunda göç alan Anadolu nüfusu çok hızlı bir şekilde artmıştır. Bu durum Anadolu’daki Türk nüfusunu da artırmıştır. Bu duruma olumlu yaklaşacak olursak artan nüfus oranı ülkenin demografik yapısında Türk oranını artırarak milli mücadele döneminde ordunun güçlenmesini sağlamıştır. Bunların yanında Anadolu’ya göç eden Türklerin bu durumu Türklük bilincinin kuvvetlenmesini de sağlamıştır.

Kaynakça 

Acaroğlu, T. (1988). Bulgaristan’da Türkçe Yer Adları Kılavuzu. Ankara:KTB Yayınları.

Aksan,  D. (2009). Her Yönüyle Dil. Cilt:1-3. Ankara: TDK.

Arslan, S. (2008). Balkan Savaşları Sonrası Rumeli’den Türk Göçleri ve Osmanlı Devleti’nde İskânları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,  Edirne.

Atsız,  H.  N. (1997). Makaleler 1. İstanbul:İrfan Yayınevi.

Doğru, H. (2002). Osmanlı Devletinin Rumeli’de Fetih ve İskan Siyaseti. Türkler, Ed.: H. C. Güzel, Yeni Türkiye Yay. C.9, s. 165-176.

Eren, H. (1952). Türk Yer Adları Hakkında Araştırmalar. Türk Dili ve Tarihi Hakkında Araştırmalar Dergisi, s. 39-43.

Eren, H. (2018). Yer Adlarımızın Dili. Ankara:TDK.

Halaçoğlu, Y. (2011). Rumeli’ye İskân ve Yörükler. MÜBADELE Şen Gittik & Yaslı Döndük, 4. Ulusal Mübadele ve Balkan Türk Kültürü Araştırmaları Kongresi Bildiriler Kitabı (04-05 Aralık 2010), s. 9-14. Samsun

İpek, N. (2000). Mübadele ve Samsun. Ankara:TTK.

Kaşgarlı, Mahmud. (1985). Divanu Lûgat-it Türk Tercümesi. (Çev.: Besim Atalay). C.1. Ankara:TTK.

Uyar, Y. E. (2010). Bafra Köy Adlarına bir Bakış. Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, (2)

Samsun Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü Arşivi

İnternet Kaynakları: http://forum.donanimhaber.com/m_35994386/tm.htm